Fonologie
Het huidige schrift werkt met een alfabet bestaande uit 18 letters. Er zijn 8 letters toegevoegd ten opzichte van het vorige schrift. Dit zijn de j, k, q, v, w, x, y en de z. Het Iers staat bekend om de vele mogelijke combinaties van letters en klanken. Er zijn een aantal fonologische processen die invloed uitoefenen op de uitspraak van fonemen. Dit resulteert in 77 verschillende soorten vormen van uitspraak. Al deze mogelijkheden staan in de afbeelding hieronder.
Afbeelding 5: Overzicht van fonemen en klanken in het Iers.
Bron: Omniglot Het Iers is voor buitenstaanders een enorm lastige taal. De uitspraak is erg verschillend van de schrijfwijze. De volgende zinnen illustreren dit goed: - Ar maith leat damsha? Fonetisch: Air-wee-let-douwsa? Wil je met me dansen? - Dha Guinness le do thoil Fonetisch: Goh-Guiness-leh-duh-hull Twee Guiness, alstublieft -Nach bhfuil an aimsir go h-Alainn? Fonetisch: Nok-wil-on-aim-shurr-guh-holling Is het geen prachtig weer? Medeklinkers: Er zijn twaalf medeklinkers, namelijk de b, c, d, f, g, l, m, n, p, r, s, t. Daarnaast wordt de h alleen gebruikt als voorvoegsel bij een woord dat begint met een klinker. De medeklinkers kunnen zowel velaar (broad; harde uitspraak) als palataal (slender; zachte uitspraak) worden uitgesproken. Een velare uitspraak houdt in dat de achterkant van de tong naar achter wordt getrokken terwijl de medeklinker wordt uitgesproken. Een palatale uitspraak komt tot stand door het omhoog bewegen van de tong. Een Nederlandse palatale klank is [sj] in ‘sjonge’ en [gn] in ‘signaal’. De bestaande medeklinkers zijn in een tabel op categorieën ingedeeld: Tabel 6: Overzicht van de medeklinkers en bijbehorende uitspraken in het Iers
Bron: Wikipedia Medeklinkers komen bijna alleen maar in paren voor, de ene helft heeft vaak dan een velare uitspraak en de ander een palatale. Een velare of palatale medeklinker bepaalt ook de uitspraak van de omliggende klinkers. De verschillende soorten uitspraken zijn per foneem zichtbaar in afbeelding 5. Het Iers staat bekent om de medeklinker verandering. Medeklinker verandering is een proces waarbij de manier van articulatie of de manier van sonoriteit wordt veranderd. Sonoriteit staat voor de volheid van een klank. De precieze vorm van verandering hangt af van de syntactische, morfologische en lexicale omgeving van een medeklinker. Deze fonologische veranderingen komen niet vaak voor bij Germaanse talen, dus ook niet in het Nederlands. Bij de Keltische talen zijn ze echter zeer bekend. Medeklinker veranderingen kunnen op twee uitspraak-manieren van invloed zijn, namelijk op de wijze van articulatie of op de wijze van de sonoriteit. Beide soorten zullen worden uitgelegd: 1.X-lenitie: deze vorm heeft als doel om medeklinkers te verzachten in de articulatie. Het proces wordt weergegeven door de letter h achter een letter of een punt boven een letter te plaatsen. Een uitzondering op deze regel is de klank ts. De verandering kan in verschillende richtingen plaatsvinden. Plosieven <-> Fricatieven <-> Appoximant <-> Ø Een verandering van rechts naar links wordt een ‘verzwakking’ of ‘lenitie’ genoemd. Als de verandering van links naar rechts gaat, is het een ‘versterking’ of ‘fortitie’. In het Iers komt lenitie vaak voor, zoals in de onderstaande voorbeelden: Páipéar p = [p] Papier Mo pháipéar ph = [f] Mijn papier Fiacail f = [f] Tanden Mo fhiacail fh = Ø Mijn tanden 2. Eclipsis: Dit is een vorm van assimilatie. Bij assimilatie heeft een laatste klank van een woord invloed op de beginklank van het opvolgende woord. Dit vindt plaats door het toevoegen van een klank aan het begin van de oorspronkelijke klank. Hierdoor wordt de samenstelling van het woord veranderd. Een klank die niet onder deze medeklinker-mutatie valt is de ng. Dit zijn de richtingen waarin deze medeklinker verandering kan plaatsvinden. Met veel lucht <-> Stemloos zonder lucht <-> Stemhebbend <-> Sonorant Een vaak voorkomende consonantmutatie van stemloos naar stemhebbend is het nasaliseren. Hieronder staat een voorbeeld weergegeven: A bó b = [b] Haar koe A bhó bh = [v] Zijn koe A mbó mb = [m] Hun koe Deze aspecten rondom de verandering van de vorm of uitspraak van fonemen komen in meer talen voor en is bijvoorbeeld bekend uit in het Russisch. Afbeelding 5 geeft eveneens inzicht in de verschillende soorten klanken en de bijbehorende uitspraak- of mutatie vormen. Klinkers: De klinkers die in het Iers voorkomen zijn in te delen in 3 categorieën. Bij elke categorie hoort een afbeelding. 1. Gesloten klinkers: i, u Afbeelding 6: Overzicht van de gesloten klinkers.
Bron: Wikipedia 2. Midden-gesloten klinkers: e, o Afbeelding 7: Overzicht van de midden-gesloten klinkers.
Bron: Wikipedia 3. Open klinker: a Afbeelding 8: Overzicht van de open klinkers.
Bron: Wikipedia Ook bij de klinkers bestaat de verdeling velaar of palataal. Velare klinkers zijn de a, o en u. De palatale klinkers zijn de i en e. De plaats van een klinker in een woord is zorgvuldig bepaald. Een velare klinker of klinkergroep mag alleen naast een velare medeklinker staan. Deze regel geldt ook voor de palatale klanken. Klemtoon: Het leggen van de klemtoon vindt in het Iers op een makkelijke manier plaats. De regel is dat de klemtoon op de eerste lettergreep van een woord gelegd wordt. Ook bij samengestelde woorden wordt deze regel gehanteerd. Korte klinkers waar geen klemtoon op ligt, worden gereduceerd tot een schwa. |